Sudan Rume: dấu ấn từ cái nôi cà phê Arabica và hiện thực mong manh.

𝘚𝘶𝘥𝘢𝘯 𝘙𝘶𝘮𝘦 𝘭𝑎̀ 𝘮𝑜̣̂𝘵 𝘨𝘪𝑜̂́𝘯𝘨 𝘤𝑎̀ 𝘱𝘩𝑒̂ 𝘮𝑎̀ 𝘵𝑢̣𝘪 𝘮𝑖̀𝘯𝘩 𝘥𝑎̀𝘯𝘩 𝘳𝑎̂́𝘵 𝘯𝘩𝘪𝑒̂̀𝘶 𝘵𝑖̀𝘯𝘩 𝘤𝑎̉𝘮 𝘵𝑢̛̀ 𝘭𝑎̂̀𝘯 đ𝑎̂̀𝘶 𝘵𝘪𝑒̂𝘯 𝘨𝘪𝑜̛́𝘪 𝘵𝘩𝘪𝑒̣̂𝘶 đ𝘦̂́𝘯 𝘬𝘩𝑎́𝘤 𝘩𝑎̀𝘯𝘨 𝘵𝑢̛̀ 𝘯𝑎̆𝘮 2019, 𝘷𝑜̛́𝘪 𝘣𝑎̀𝘪 𝘷𝘪𝘦̂́𝘵 𝘯𝑎̀𝘺 𝘮𝘰𝘯𝘨 𝘳𝑎̆̀𝘯𝘨 𝘵𝑢̣𝘪 𝘮𝑖̀𝘯𝘩 𝘤𝑢̀𝘯𝘨 𝘣𝑎̣𝘯 𝘤𝑜́ 𝘵𝘩𝑒̂𝘮 𝘯𝘩𝑢̛̃𝘯𝘨 𝘨𝑜́𝘤 𝘯𝘩𝑖̀𝘯 𝘬𝘩𝑎́𝘤 𝘷𝑎̀ 𝘩𝘪𝑒̂̉𝘶 𝘩𝑜̛𝘯 𝘷𝑒̂̀ 𝘯𝘨𝘶𝑜̂̀𝘯 𝘨𝑜̂́𝘤 𝘤𝑢̃𝘯𝘨 𝘯𝘩𝑢̛ 𝘩𝘪𝑒̣̂𝘯 𝘵𝘩𝑢̛̣𝘤 𝘤𝑎̀ 𝘱𝘩𝑒̂ 𝘤𝑢̉𝘢 𝘵𝘩𝘦̂́ 𝘨𝘪𝑜̛́𝘪 𝘩𝘪𝑒̣̂𝘯 đ𝑎̣𝘪.

𝗖𝗼̣̂𝗶 𝗻𝗴𝘂𝗼̂̀𝗻 𝗸𝗵𝗮́𝗰 𝗰𝘂̉𝗮 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂? 𝗖𝗮𝗼 𝗻𝗴𝘂𝘆𝗲̂𝗻 𝗕𝗼𝗺𝗮, 𝗦𝘂𝗱𝗮𝗻.

Thực trạng ngành cà phê Arabica đang phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng, bao gồm biến đổi khí hậu, các đợt dịch bệnh gỉ sắt cà phê, và nhu cầu về các hồ sơ hương vị mới và khác biệt. Việc lưu trữ những đặc điểm di truyền của các giống nguyên thuỷ giúp khoa học duy trì những hương vị cũng như tăng khả năng tìm ra những giống cà phê có thể chống lại dịch bệnh, thích nghi với biển đổi khí hậu và mang chất lượng tốt.

Từ lâu, Ethiopia được biết đến là quê hương của cà phê Arabica hoang dã. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây đã xác nhận rằng Cao nguyên Boma của Nam Sudan cũng là một trung tâm nguồn gốc tự nhiên của Coffea arabica [Krishnan et al., 2021].

Theo ghi chép, A. Chevalier (1929) là người đầu tiên báo cáo sự hiện diện của Arabica tại khu vực này. Đến năm 1938, J. G. Myers, cố vấn sinh thái của chính quyền Sudan, tiếp tục xác nhận sự tồn tại của cà phê hoang dã ở rừng Boma. Năm 1941, ông mời nhà thực vật học A. S. Thomas tiến hành chuyến khảo sát nhằm thu thập mẫu giống phục vụ bảo tồn và nghiên cứu. Thomas (1942) mô tả rằng cây cà phê mọc nhiều ở hai khu vực Barbuk và Rume; sinh cảnh ở đây tương đồng với rừng nơi Arabica sinh trưởng tự nhiên tại Ethiopia. Ở Rume, cây mọc ở những khu rừng đã bị phát quang để trồng ngô, phần lớn là tàn tích của rừng nguyên sinh, chứ không phải cây do người dân trồng.

Những hạt giống được Thomas thu thập đã được gửi đến các trạm nghiên cứu ở Kenya và Tanzania, sau đó trở thành nguồn gen cho những giống nổi tiếng ngày nay như ‘Rume Sudan’ và ‘Barbuk Sudan’ [Thomas, 1942; Krishnan et al., 2021]. Thomas ghi nhận một số đặc điểm nổi bật như hạt lớn (đặc biệt ở Barbuk), khả năng kháng một phần bệnh gỉ sắt lá và khả năng thích nghi ở độ cao trung bình, những yếu tố rất có giá trị cho lai tạo cà phê thương mại [Van der Vossen, 1985].

Các khảo sát hiện đại [Krishnan et al., 2021] cho thấy quần thể Arabica hoang dã ở Boma Plateau có độ đa dạng di truyền cao và khác biệt đáng kể so với các mẫu Arabica ở Ethiopia và Yemen. Nghiên cứu cũng khẳng định Boma là một phần trong phạm vi phân bố tự nhiên của loài, đồng thời ghi nhận sự suy giảm mạnh về diện tích rừng và mất mát cây cà phê hoang dã do hoạt động khai thác và xung đột kéo dài.

𝗚𝗶𝗼̂́𝗻𝗴 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂ 𝗻𝗼̂̉𝗶 𝘁𝗶𝗲̂́𝗻𝗴 𝗦𝘂𝗱𝗮𝗻 𝗥𝘂𝗺𝗲 (𝗥𝘂𝗺𝗲 𝗦𝘂𝗱𝗮𝗻), 𝘃𝗮̀ 𝗾𝘂𝗮̂̀𝗻 𝘁𝗵𝗲̂̉ 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂ 𝗵𝗼𝗮𝗻𝗴 𝗱𝗮̃ 𝗰𝗼̀𝗻 𝘀𝗼́𝘁 𝗹𝗮̣𝗶 𝘁𝗮̣𝗶 𝗰𝗮𝗼 𝗻𝗴𝘂𝘆𝗲̂𝗻 𝗕𝗼𝗺𝗮.

Sudan Rume được chọn lọc từ một quần thể cà phê Arabica hoang dã được phát hiện trên Cao nguyên Boma, Nam Sudan, mẫu vật đầu tiên được thu thập vào năm 1941 bởi nhà thực vật học A.S. Thomas từ khu vực Rume. Hạt giống sau đó được gửi đến các trạm nghiên cứu ở Kenya và Tanzania để nhân giống và lai tạo. Tính kháng bệnh: Đây là đặc điểm quý giá nhất của Sudan Rume. Giống này có khả năng kháng một phần rất cao với bệnh gỉ sắt lá cà phê (Coffee Leaf Rust - Hemileia vastatrix), một trong những dịch bệnh tàn phá nhất đối với cà phê toàn cầu.Và điều tạo nên dấu ấn quan trọng nhất đó là chất lượng hương vị Sudan Rume được đánh giá cao nhờ hương vị phức tạp, thường mang notes trái cây, hương hoa và có độ axit sáng, và đặc biệt nhất đó là hương vị bạch đàn thường thấy.

- Đa dạng di truyền: Sudan Rume có nền tảng di truyền độc đáo, khác biệt với các giống Arabica từ Ethiopia và Yemen. Điều này làm cho nó trở thành nguồn gen vô cùng quý giá để cải thiện giống cà phê lai tạo sau này, các giống cà phê có sự tham gia của bộ gene từ Sudan Rume hay quần thể Nam Sudan như: Centroamericano H1, Mundo Maya H3, Ruiru 11, Batian,…

𝗖𝗵𝗶́𝗻𝗵 𝘁𝗿𝗶̣ 𝘃𝗮̀ 𝗯𝗶𝗲̂́𝗻 đ𝗼̂̉𝗶 𝗸𝗵𝗶́ 𝗵𝗮̣̂𝘂, 𝘁𝗵𝗮́𝗰𝗵 𝘁𝗵𝘂̛́𝗰 𝗰𝗵𝗼 𝗦𝘂𝗱𝗮𝗻 𝘃𝗮̀ 𝗰𝗮̉ 𝗻𝗲̂̀𝗻 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂ 𝘁𝗵𝗲̂́ 𝗴𝗶𝗼̛́𝗶.

Trải qua nhiều giai đoạn bất ổn về chính trị và xung đột từ nhũng năm 1980, Nam Sudan giành độc lập vào năm 2011, dẫu cho có lịch sử lâu đời, cà phê chỉ mới được giao thương hợp pháp lần đầu từ Nam Sudan vào năm 2015. Lịch sử của quốc gia này đã bị chi phối bởi hàng thập kỷ xung đột, nên phần lớn hoạt động trồng cà phê phải ngừng lại. Nền chính trị hiện tại hầu hết lệ thuộc hoàn toàn vào dầu mỏ, lĩnh vực góp hơn 90% doanh thu chính phủ và gần như toàn bộ kim ngạch xuất khẩu. Trái ngược với điều đó, cà phê lại mang lại lợi nhuận chậm là rào cản chính đối với sự phát triển của ngành cà phê.

Song song, những vấn đề chính trị như việc khủng hoảng sở hữu đất đai làm hạn chế trực tiếp không gian cho canh tác cà phê ở các khu vực như Equatoria; thì với chi phí vận chuyển vô cùng đắt đỏ, chỉ riêng việc đưa 30 tấn cà phê tới cảng của Kenya đã tiêu tốn hơn 7.500 USD cho chặng đầu qua Uganda, cao gấp tới năm lần so với chi phí ở các quốc gia láng giềng cũng là trở ngại lớn.

Ở Nam Sudan, nhiệt độ trung bình những thập kỷ qua ngày càng tăng lên, đi kèm với những mùa mưa thất thường hơn: lúc thì quá ngắn, khi lại gây ngập úng và xói mòn đất làm mất đi chất dinh dưỡng. Khu vực Equatoria - được cho là nơi trồng trọt tiềm năng lại có nhiệt độ thường xuyên đạt 30-40oC. Biến đổi khí hậu cùng nạn phá rừng đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự sinh tồn của Arabica tại nơi này.

𝗥𝗼𝗯𝘂𝘀𝘁𝗮 𝘃𝗮̀ 𝗘𝘅𝗰𝗲𝗹𝘀𝗮: 𝗻𝗶𝗲̂̀𝗺 𝗵𝘆 𝘃𝗼̣𝗻𝗴 𝗺𝗼̛́𝗶 𝗰𝗵𝗼 𝗻𝗴𝗮̀𝗻𝗵 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂ 𝗡𝗮𝗺 𝗦𝘂𝗱𝗮𝗻 𝘃𝗮̀ 𝗹𝗼̛̀𝗶 𝗻𝗵𝗮̆́𝗰 𝗻𝗵𝗼̛̉ 𝗰𝗵𝗼 𝗻𝗲̂̀𝗻 𝗰𝗮̀ 𝗽𝗵𝗲̂ 𝘁𝗵𝗲̂́ 𝗴𝗶𝗼̛́𝗶.

Năm 2020, ở Yambio và Nzara bang Western Equatoria của Nam Sudan, tổ chức Cordaid đang triển khai dự án “Excelling in Excelsa”. Dự án này nhằm đưa giống cà phê có sức chống chọi tốt với thiên nhiên và dễ sinh tồn, nhằm hỗ trợ người dân nơi đây canh tác cà phê và duy trì đời sống, dự án được thi hành theo hình thức hợp tác công – tư với sự tham gia của Equatoria Teak Company (ETC), Hummingbird Action for Peace and Development (HAPD) và Food and Agricultural Organization (FAO) của Liên Hợp Quốc.

Đối với các nông dân địa phương, Excelsa mang lại niềm hy vọng về độc lập tài chính. Khát vọng thúc đẩy nông dân tham gia vào các dự án trồng cà phê Excelsa không chỉ là cái lợi trước mắt, mà còn là niềm tin dài hạn thoát khỏi nghèo đói và hứa hẹn một tương lai tươi sáng hơn cho con cái.

Giữa muôn vàn khó khăn để khôi phục lại nền văn hoá cà phê ở Nam Sudan, Arabica gần như vắng bóng khỏi thị trường và trong đời sống canh tác của nông dân. Và thay vào đó là hai giống cây trồng Robusta và mới đây nhất là Excelsa được thương mại hoá rộng rãi. Excelsa đang trở thành một loài cà phê cứu cánh cho đời sống nhân dân ở nơi này, khi cây có khả năng thích nghi tốt với khí hậu phát triển rộng rãi.

Từ một nơi cũng được xem là cội nguồn của Arabica, nhưng dần mất đi sự bền vững để duy trì các nguồn gene quý hiếm này tại nơi đây. Có lẽ đây cũng là một lời nhắc nhở để ta có thêm một sự nhìn nhận về sự cân bằng của thiên nhiên đang dần mất đi.

Sudan Rume giờ đây không còn được trồng tại Sudan, nhưng vẫn giữ cho mình một dấu ấn và được xem là di sản đến từ cao nguyên Boma, có thể nói là một di chứng của lịch sử.

Thông tin và hình ảnh từ các nguồn:

1. S. Krishnan et al., “Validating South Sudan as a Center of Origin for Coffea arabica: Implications for Conservation and Coffee Crop Improvement,” Front. Sustain. Food Syst., vol. 5, Nov. 2021, doi: 10.3389/fsufs.2021.761611.

2. J. S. (Pat) Heslop-Harrison, “Atlas of the potential vegetation of Ethiopia,” Ann Bot, vol. 107, no. 1, pp. vi–vii, Jan. 2011, doi: 10.1093/aob/mcq242.

3. PubChem, “Coffea liberica var. dewevrei.” Accessed: Sep. 30, 2025. [Online]. Available: https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/.../Coffea-liberica-var...

4. S. Rush, “Liberica Split: Three Distinct Coffea Species Defy Long‑Held Taxonomy.” Accessed: Sep. 30, 2025. [Online]. Available: https://coffeefactz.com/liberica-split-coffea-species.../

5. “The World of Rare Coffee Varieties and What Makes Them Special?,” Shavi Coffee Roasters. Accessed: Sep. 30, 2025. [Online]. Available: https://shavi.coffee/.../the-world-of-rare-coffee...

6. J. Wilkinson, “South Sudanese Coffee: A Tale of Resilience and Potential,” Omwani. Accessed: Sep. 30, 2025. [Online]. Available: https://www.omwani.com/.../south-sudan-coffee-production...

7 “http://www3.weforum.org/.../WEF_Nespresso_and_TechnoServe....” Accessed: Oct. 10, 2025. [Online]. Available: https://www3.weforum.org/.../WEF_Nespresso_and...

8. frankvanlierde, “Excelling in Excelsa - Revitalising the coffee sector in Western Equatoria,” Cordaid International. Accessed: Oct. 10, 2025. [Online]. Available: https://www.cordaid.org/.../excelling-in-excelsa.../

9. “Photos: South Sudan farmers pin hopes on rare climate-resistant coffee,” Al Jazeera. Accessed: Oct. 10, 2025. [Online]. Available: https://www.aljazeera.com/.../south-sudan-farmers-pin...

10. “World Coffee Research | A coffee treasure found, and possibly lost…,” World Coffee Research. Accessed: Oct. 10, 2025. [Online]. Available: https://worldcoffeeresearch.org/.../a-coffee-treasure...